Zakon o zaštiti uzbunjivača (Službeni glasnik Republike Srbije br. 128/2014, u daljem tekstu „Zakon“) je stupio na snagu 4. decembra 2014. godine, ali je početak primene Zakona odložen za šest meseci i počinje od 5. juna 2015. godine.
Do početka primena Zakona, zaštita uzbunjivača u Republici Srbiji ostaje regulisana različitim propisima, a zaštita je pružena samo određenim kategorijama lica, na način koji nije adekvatan niti celishodan.
Efikasna zaštita uzbunjivača predstavlja jednu od najznačajnijih mera u borbi protiv korupcije. Stoga, propis kao što je Zakon ima ključni značaj u daljem ostvarenju navedenog cilja, odnosno u podsticanju lica koja poseduju određene informacije da dignu uzbunu o nezakonitim delima i delima korupcije i licima koja izvršavaju takva e dela.
Prema Zakonu, uzbunjivanje predstavlja otkrivanje informacije o kršenju propisa, kršenju ljudskih prava, vršenju javnog ovlašćenja protivno svrsi zbog koje je povereno, opasnosti po život, javno zdravlje, bezbednost, životnu sredinu, kao i radi sprečavanja štete velikih razmera. Uzbunjivač je fizičko lice koje izvrši uzbunjivanje u vezi sa svojim radnim angažovanjem, postupkom zapošljavanja, korišćenjem usluga državnih i drugih organa, nosilaca javnih ovlašćenja ili javnih službi, poslovnom saradnjom i pravom vlasništva na privrednom društvu. Pod radnim angažovanjem se podrazumeva rad za poslodavca koji može biti organ Republike Srbije, teritorijalne autonomije ili jedinice lokalne samouprave, nosilac javnih ovlašćenja ili javna služba, pravno lice ili preduzetnik.
Uzbunjivanje može biti unutrašnje, spoljašnje i uzbunjivanje javnosti, u zavisnosti od toga da li se radi o otkrivanju informacije poslodavcu, ovlašćenom organu ili sredstvima javnog informisanja. Zakonom se propisuju posebne obaveze poslodavca kod unutrašnjeg uzbunjivanja, a poslodavac koji ima više od deset zaposlenih je dužan i da opštim aktom uredi postupak unutrašnjeg uzbunjivanja.
Poslodavac ne sme činjenjem ili nečinjenjem da stavi uzbunjivača u nepovoljniji položaj u vezi sa uzbunjivanjem, a naročito ako se nepovoljniji položaj odnosi na zapošljavanje, sticanje svojstva pripravnika ili volontera, rad van radnog odnosa, obrazovanje, osposobljavanje ili stručno usavršavanje, napredovanje na poslu, ocenjivanje, sticanje ili gubitak zvanja, disciplinske mere i kazne, uslove rada, prestanak radnog odnosa, zaradu i druge naknade iz radnog odnosa, učešće u dobiti poslodavca, isplatu nagrade i otpremnine, raspoređivanje ili premeštaj na drugo radno mesto, nepreduzimanje mera radi zaštite zbog uznemiravanja od strane drugih lica, upućivanje na obavezne zdravstvene preglede ili upućivanje na preglede radi ocene radne sposobnosti.
Zakon ne propisuje pravo uzbunjivača na nagradu, čak ni ukoliko uzbunjivanje dovede do pribavljanja javnih prihoda koji bi u suprotnom izostali. Potencijalne uzbunjivače može demotivisati i odredba koja propisuje zabranu zloupotrebe uzbunjivanja.
U slučajevima nanošenja štete zbog uzbunjivanja, uzbunjivač ima pravo na naknadu štete u skladu sa Zakonom o obligacionim odnosima.
Zakon se primenjuje i na lica koja su povezana sa uzbunjivačima, prema kojima je preduzeta štetna radnja.
Uzbunjivač prema kome je preduzeta štetna radnja u vezi sa uzbunjivanjem ima pravo na sudsku zaštitu koja se ostvaruje podnošenjem tužbe sudu, u roku od šest meseci od dana saznanja za preduzetu štetnu radnju, odnosno tri godine od dana kada je štetna radnja preduzeta.
Zakon sadrži odredbe kojim uređuje sudski postupak u vezi sa uzbunjivanjem, a shodno se primenjuju odredbe Zakona o parničnom postupku koje uređuju postupak u radnim sporovima, ako ovim Zakonom nije drugačije određeno. Postupak za sudsku zaštitu u vezi sa uzbunjivanjem je hitan, a dozvoljena je revizija kao vanredno pravno sredstvo.
Dakle, Zakon nastoji da pruži pun obim zaštite licima koja prijavljuju sumnju na korupciju i time teži da otkloni nedostatke neadekvatne i parcijalne zaštite pojedinim kategorijama uzbunjivača kakva trenutno postoji u unutrašnjem zakonodavstvu. U cilju sprovođenja Zakona biće potrebno da se preduzmu mere edukacije, zakonodavne mere, mere jačanja pozitivne percepcije građana o radu sudova kao i adekvatne administrativno-tehničke mere.
Primera radi, za razliku od Srbije, susedna Rumunija već pet godina ima zakon o zaštiti uzbunjivača koji se vrlo uspešno primenjuje.
